OPIEKA NAD ZABYTKAMI

Zainteresowanie pamiątkami przeszłości towarzyszy człowiekowi od momentu gdy zdał sobie sprawę z upływu czasu. Większość wojen toczona była nie tylko dla zdobyczy terytorialnych, ale także dóbr materialnych przeciwnika w tym cennych wyrobów artystycznych z przeszłości. Szczególny rozwój umiłowania dla "zabytków przeszłości" miał miejsce w okresie romantyzmu. Pierwsze na terenach polskich muzeum powstało z inicjatywy xs. Izabeli Czartoryskiej w Puławach.

            Do momentu odzyskania niepodległości w 1918 roku ochrona, a właściwie zgodnie z obecnymi standardami opieka nad zabytkami historycznymi Polski, odbywała się wyłącznie indywidualnie i wynikała z obowiązku patriotycznego. W nadziei odzyskania niepodległości przechowywano wiele pamiątek powstaniowych i narodowych.

            Doświadczenie zdobyte w pracy honorowej na rzecz opieki nad zabytkami w okresie zaborów i wojen umożliwiło, po odzyskaniu niepodległości, utworzenie fachowej i doświadczonej państwowej kadry ochrony zabytków w Polsce.

            Zainteresowanie ratowaniem, ale też zwiedzaniem i opisywaniem zabytków było zjawiskiem znaczącym w obu towarzystwach protoplastach PTTK czyli zarówno w Polskim Towarzystwie Tatrzańskim (wcześniej TT), jak i w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym. Zabytki propagowane były w wydawnictwach obu Towarzystw, na zdjęciach, kartach pocztowych, a także w czasie prelekcji z przeźroczami. W tym celu tworzono tzw. przeźroczarnie czyli swego rodzaju biblioteki przeźroczy. Dokumentacja fotograficzna odegrała szczególną rolę przy odbudowie kraju po II wojnie światowej.

            W 1950 roku po połączeniu obu Towarzystw działania społeczne na rzecz dziedzictwa kulturowego rozwijały się dynamicznie. Ważną role odgrywała sieć muzeów społecznych PTTK, które skupiały się na gromadzeniu i ochronie zarówno dziedzictwa narodu jak też społeczności lokalnych. Szczególną rolę w zakresie społecznej opieki nad zabytkami powierzono PTTK rozporządzeniem MKiS stanowiącym uzupełnienie do ustawy "o ochronie dóbr kultury i muzeach" z 1962 roku, polegającą na udzieleniu PTTK wyłączności w zakresie organizowania społecznej opieki nad zabytkami w Polsce. Do czasu zmian w przepisach w 2003 roku PTTK gromadziła kilkutysięczną kadrę Społecznych Opiekunów Zabytków i kilkuset Instruktorów Opieki nad Zabytkami. Pod opieką PTTK znajdowało się blisko 30 muzeów społecznych w różnych zakątkach Kraju. Prowadzono szkolenia kadry SOZ i muzealników i coroczne "Zjazdy Społecznych Opiekunów Zabytków i Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków" organizowane przy znaczącej pomocy MKiDN. Wydawano specjalne wydawnictwa szkoleniowe jak np. Vademecum Społecznego Opiekuna Zabytków. Po 2003 roku czyli po opublikowaniu ustawy "o ochronie i opiece nad zabytkami" PTTK , czując się zobowiązane moralnie i emocjonalnie do kontynuowania idei opieki nad zabytkami, opracowało programy szkoleniowe dla Społecznych Opiekunów Zabytków i prowadzi takie szkolenia przy współpracy z Wojewódzkimi Konserwatorami Zabytków. Po zdaniu egzaminu kandydaci na SOZ otrzymują uprawnienia ustawowe od właściwego Starosty na wniosek WKZ. W imieniu ZG PTTK całokształt spraw związanych z muzeami i społeczną opieką nad zabytkami prowadzi Komisja Opieki nad Zabytkami ZG PTTK. W stosunku do komisji i muzeów oddziałowych nadzór KOnZ ZG PTTK ma jedynie charakter merytoryczny. Komisji przez lata przewodniczyli wybitni przedstawiciele wiedzy w tym zakresie jak dr St. Szymański, dr Marek Rubnikowicz - późniejszy Generalny Konserwator Zabytków. Najdłużej funkcję przewodniczącego pełnił prof. dr hab. Franciszek Midura - obecnie Honorowy Przewodniczący Komisji, któremu Komisja zawdzięcza zasadniczą cześć wieloletnich osiągnięć.